OTYŁOŚĆ JAKO PROBLEM NATURY PSYCHOLOGICZNEJ I ZDROWOTNEJ

Otyłość stanowi jeden z bardziej istotnych problemów zdrowia publicznego, uznana jest za jedną z chorób niezakaźnych i stanowi zagrożenie dla zdrowia (Leksy, 2013). Według Jarosza i Rychlik nadwagę i otyłość ma 15- 20% dzieci w Polsce (Jarosz, Rychlik, 2011).

Lekarze biją na alarm ponieważ otyłość jest szczególnie niebezpieczna dla dzieci, gdyż zwiększa ryzyko występowania chorób cywilizacyjnych, problemów fizycznych oraz natury psychologicznej. Ponadto nieprawidłowy styl życia, dostępność wysokokalorycznych przekąsek i bogata oferta restauracji serwujących dania typu fast food kształtują u nich nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Nawyki wyrobione i utrwalone w dzieciństwie skutkują kontynuacją w życiu dorosłym. Nie można skupić się na uwarunkowaniach genetycznych nadmiernej masy ciała natomiast można skupić się na edukowaniu dzieci w kontekście korzyści wynikających z prawidłowo zbilansowanej diety oraz aktywności fizycznej.

Według Światowej Organizacji Zdrowia, w Europie z otyłością zmaga się jeden na trzech chłopców i jedna na pięć dziewczynek w wieku od sześciu do dziewięciu lat. Tak szybkie tępo wzrostu wiąże się ze wzrostem liczby zachorowań na choroby związane z otyłością. Odnosząc się do tempa wzrostu otyłości przewiduje się, że w 2025 r. ok. 12 milionów dzieci będzie miało nieprawidłową tolerancję glukozy, 4 miliony zachoruje na cukrzycę typu 2, 27 milionów będzie miało nadciśnienie, a u 38 milionów dojdzie do stłuszczenia wątroby lub nagromadzenia tłuszczu w tym organie.

Na występowanie otyłości składa się szereg czynników takich jak czynniki środowiskowe, genetyczne, socjoekonomiczne oraz uwarunkowania psychiczne.

Istotną rolę odgrywają nawyki związane z jedzeniem i odnalezienie roli jaką jedzenie spełnia dla dziecka.

Czynniki genetyczne odpowiadają za występowanie otyłości w 25-45% natomiast do dziś nie wykryto pojedynczego genu odpowiadającego za nadmierną masę ciała. Badania dowodzą, że dziedziczenie nadmiernej masy ciała ma charakter wielogenowy. Według badań dziecko obojga szczupłych rodziców ma szanse na wystąpienie u niego otyłości w 9%, jeśli jedno z rodziców jest otyłe odsetek otyłych dzieci wynosi 50%, a jeśli oboje rodziców jest otyłych wzrasta aż do 75% (Przybylwska i wsp, 2012). Duńczycy przeprowadzili badania na dzieciach adoptowanych, które wskazały na istotność czynnika genetycznego w rozwoju otyłości (Sosnowska-Bielicz, Wrótniak, 2013).

Największy wpływ na występowanie nadwagi i otyłości mają jednak czynniki środowiskowe, do których można zaliczyć nieprawidłową dietę dziecka oraz brak aktywności fizycznej.

Dieta wysokoenergetyczna o dużej zawartości tłuszczu, cukrów prostych przy jednoczesnej małej ilości błonnika pokarmowego prowadzi do rozwoju nadwagi oraz otyłości. W krajach uprzemysłowionych produkty gotowe do spożycia, batony, chipsy, ciastka, napoje gazowane często są podstawą żywienia dzieci. Młodzież jada często w barach szybkiej obsługi, fast foodach prowadząc do dodatniego bilansu energetycznego (Sikorska- Wiśniewska, 2007). Taka postawa wobec jedzenia może prowadzić do chorób metabolicznych. Do czynników środowiskowych należy zaliczyć także niską aktywność fizyczną, korzystanie ze środków lokomocji oraz innych udogodnień, które sprawiają że jesteśmy coraz mniej aktywni fizycznie (Grzywacz, 2014).

Wśród czynników środowiskowych należy podkreślić czynniki rodzinne w tym zwyczaje żywieniowe i aktywność fizyczną. Rodzice dzieci z nadmierną masą ciała częściej cechują się nieprawidłową masą ciała oraz niskim poziomem aktywności fizycznej, a także traktowaniem jedzenia jako formę nagrody lub sposób na nudę (Liberska, Boniecka, 2013). Badania GUS dowodzą, że zaledwie 1/3 dzieci szkolnych regularnie uprawia sport lub jakąś aktywność fizyczną. Co siódme dziecko w wieku 6- 14 lat w ogóle nie manifestuje żadnej aktywności ruchowej poza obowiązkową w szkole. Z badań GUS wynika także, że dzieci średnio 2,4 godziny dziennie spędzają oglądając telewizję lub przed ekranem monitora. Bardzo znikomy odsetek dzieci ponieważ 0,6% zgłaszało, że wcale nie spędza czasu przed telewizorem i komputerem (Sosnowska-Bielicz, Wrótniak, 2013). Badania dowodzą, że aktywność fizyczna, ograniczenie korzystania z urządzeń elektronicznych oraz prawidłowy sen mają istotny wpływ na prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży. Takie zalecenia zostały również zawarte w aktualizacji piramidy zdrowego żywienia i aktywności fizycznej dla dzieci i młodzieży (Jarosz i wsp, 2019). Autorzy piramidy zalecają ograniczenie korzystania z urządzeń elektronicznych do 2 godzin dziennie oraz wprowadzenie aktywności fizycznej trwającej przynajmniej 60 minut na dobę.

Otyłość dziecka może być indukowana już w życiu płodowym poprzez styl odżywiania matki. Niedożywienie matki szczególnie w takie składniki jak białko, żelazo i cynk przyczynia się do nieprawidłowego funkcjonowania łożyska, a to w konsekwencji jest powodem do skłonności do otyłości brzusznej u dziecka. Zbyt duża ilość pożywienia w okresie ciąży natomiast powoduje rozrastanie się komórek tłuszczowych u płodu (Grzywacz, 2014).

Środowisko rodzinne ma bardzo duży wpływ na kształtowanie się nawyków żywieniowych dziecka. Już kobieta ciężarna poprzez nieprawidłową dietę pewnym stopniu warunkuje występowanie w przyszłości nadwagi i otyłości u swojego dziecka. Badania wykazują, że nadmierny przyrost masy ciała w ciąży jest związany z nadmierną ilością tkanki tłuszczowej u dziecka, wzrostem ciśnienia tętniczego oraz wzrostem ryzyka nadwagi (Grzywacz, 2014).

W procesie socjalizacji dziecko bierze przykład z najbliższych wzorców a więc przekazywanych w pierwszej kolejności przez rodzinę, kolejno przez środowisko szkolne i rówieśników ( Grzywacz, 2014). Z wielu badań wynika, że to właśnie rodzina jest pierwszym i najważniejszym źródłem wiedzy żywieniowej. W domu rodzinnym dziecko zdobywa wiedzę na temat przygotowywania posiłków, spożywaniach ich a także zdobywa wiedzę żywieniową (Głowacka-Rębał, 2013).

Badania dowodzą, że w wieku 1-4 lat podatność na wzorce społeczne jest największa, a zatem to rodzina ma największy wpływ na kształtowanie postaw dziecka. Rodzina wpływa na zachowania żywieniowe dziecka bezpośrednio czyli poprzez podawanie dziecku określonej żywności oraz pośrednio poprzez przekazywanie postaw wobec żywności oraz kształtowanie preferencji żywieniowych (Grzywacz,2014).

W rodzinie mogą być przekazywane zarówno pozytywne jak i negatywne wzorce żywieniowe. Pozytywne czyli podawanie dziecku zdrowej, zbilansowanej i urozmaiconej diety, która zaspokoi potrzeby fizjologiczne oraz utrwali prawidłowe wzorce żywieniowe. Rodzina jednak może przekazywać także negatywne wzorce żywieniowe takie jak stałe, określone pory karmienia nawet wówczas kiedy dziecko nie jest głodne oraz zjadanie całych porcji, zmuszanie dziecka do jedzenia, pilnowanie żeby dziecko nie zostawiło niczego na talerzu. Badania dowodzą, że 23% rodzin używa jedzenia jako formy nagrody, 10% rodzin stosuje ograniczenie jedzenia jako karę, a 29% rodzin stosuje jedzenie jako środek uspokajający i aż 62% z nich wybiera słodycze jako uspokajacz (Grzywacz i wsp.).

Jak rodzice mogą pomóc dzieciom zdrowo się odżywiać ?

Rodzice powinni dawać dobry przykład dzieciom, ponieważ one uczą się poprzez obserwacje, a ich pierwszymi nauczycielami są rodzice. Udowodniono, że dzieci rodziców jedzących śniadania również je spożywają. Podobną zależność wykazano w stosunku do jedzenia pod wpływem emocji. Dzieci to doskonali obserwatorzy i jeśli widzą, że rodzic mówi jedno, a robi drugie z pewnością nie umknie to ich uwadze.

Ważnym elementem w budowaniu zdrowych nawyków żywieniowych u dzieci jest dostępność zdrowej żywności w domu. Zdecydowanie szybciej dziecko sięgnie po zdrową przekąskę jeśli będzie ją miało pod ręką. Ponadto dzieci częściej wybierają jedzenie, które jest im znane i potrawy, które spożywają w domu zatem warto zadbać aby domowe posiłki były zbilansowane.

Wspólne rodzinne posiłki pełnią bardzo istotną rolę w kształtowaniu nawyków żywieniowych i dobrych relacji z jedzeniem. Jedzenie w towarzystwie rodziny to nie tylko konsumpcja ale także wiele pozytywnych emocji i nauka smaków.

Media oraz reklamy są czynnikami, które mogą mieć wpływ na rozwój i częstość występowania nadwagi i otyłości. Już małe dzieci fascynują się reklamami, które są do nich kierowane i z pasją powtarzają slogany reklamowe i piosenki z reklam które bardzo łatwo zapadają w pamięć. Najmłodsze dzieci charakteryzują się brakiem krytycyzmu, łatwowiernością oraz rozumieją reklamy w sposób dosłowny. Badania dowodzą, że dopiero dzieci w okresie dojrzewania analizują reklamy wielokierunkowo (Mazur i wsp,2006,Mazur, 2008). Gorn i Goldberg przeprowadzili badania, w których pokazywali 8 – 10 letnim dzieciom reklamę nowej marki lodów, a następnie dzieci wybierały samodzielnie lody, które chciały zjeść. Badane dzieci częściej wybierały markę lodów reklamowanych natomiast nie zjadały ich więcej niż innych lodów (Mazur, 2008, Gorn, Gortmaker, 1982). Droga wydaje się tylko jedna – ograniczenie czasu spędzanego przed telewizorem.

Szacunek rodziców do sygnałów głodu i sytości również jest bardzo istotny w kształtowaniu nawyków i dobrych relacji z jedzeniem. Wpychanie jedzenia na siłę i nie dawanie możliwości odmowy jedzenia może wpłynąć niekorzystnie na prawidłowe funkcjonowanie sygnałów głodu i sytości. Dziecko, które dostaje jedzenie kiedy nie jest głodne będzie przyzwyczajone do spożywania nadmiernych ilości jedzenia.

Reasumując to rodzice są pierwszymi nauczycielami w kwestii spożywania pokarmów i to od nich w dużej mierze zależy jak będzie wyglądała relacja z jedzeniem jego dziecka w przyszłości. Środowisko rodzinne może przekazywać zarówno pozytywne jak i negatywne wzorce żywieniowe.

mgr Sylwia Rozenkop – Nowaczyk – dietetyk dziecięcy, dietetyk kliniczny, psychodietetyk